Ruševine benediktinske opatije na Tisi, pokraj Novog Miloševa (nekadašnje Beodre), predstavljaju kulturno istorijski spomenik prvog reda - jedini te važnosti iz srednjeg veka sa ovog područja. Romanička bazilika podignuta je oko 1230. godine, a nakon stradanja obnovljena je zalaganjem kraljice Jelisavete Anžujske 1370. kada je uz apsidu dozidan gotički toranj. Arheološka istraživanja pokazuju da je monumentalna zgrada opatije podignuta na temeljima neke starije crkve, verovatno iz 11. veka, koja je bila ukrašena preromaničkom kamenom plastikom.
Na potezu koji Melenčani zovu "sedmiter", jer odatle "počinju putevi prema atarima sedam banatskih sela", osam kilometara južno od Miloševa, stoji Arača. Njene monumentalne ruševine i danas pokazuju da je to nekad bilo divno i važno zdanje, a oko nje - njive i ništa.
Arača je u srednjem veku bila crkva; stručnjaci je svrstavaju u spomenik prvog reda, jedini te važnosti u ovom području. Dok je trajala kao crkva, oko nje je, kroz ceo srednji vek bilo naselje, čije je kuće od naboja i busenja, međutim, vreme sravnilo s zemljom. Ostala je samo crkva, romaničkog stila, čija je istorija bila burna i dramatična.
Prvi pisani trag o njoj imamo iz 13. veka, kada je Arača bila benediktinski manastir. Manastirske temelje arheolozi su pronašli sa severne strane crkve, a zabeleženo je da je opat Nikola iz tog manastira 1256. godine učestvovao na crkvenom saboru u Ostrogonu.. U najezdi Kumana opljačkana je i porušena 1280. godine. Na papskom spisku desetina spominje se 1332-1337. Po nalogu koji je je 1370. godine dala kraljica Jelisaveta Anžujska, Lajoševa udovica i majka Ludviga Velikog, Arača je obnovljena i od tada verovatno potiče njen gotički toranj koji stoji i danas. Godine 1417. Araču je u posed dobio despot Stefan Lazarević, pa je zapisano da je tada u njoj živeo i despotov namesnik po imenu Brajan. Kao varoš, Arača se u dokumentima pominje 1422. godine. Despot Đurađ Branković dobio ju je 1441, a posle ju je , kao i druge posede, poklonio rođaku Pavlu Birinjiu, sinu bosanskog pograničnog zapovednika. Zapisano je takođe da je u Arači 1450. godine održan sabor torontalske vlastele.
Uoči turskih osvajanja, Arača je naseljena srpskim življem: 1551. godine prepravljena je u tvrđavu, ali je iste godine, za vreme opsade Bečeja, bez borbe predata Turcima. Oni su je svejedno spalili i od te 1551. velelepno zdanje više nije obnavljano.. Po pećkom katastigu od 1660. godine, Arača je i dalje srpsko naselje. Napuštena je 1720. godine, a iz ondašnjih izveštaja se vidi da je to bilo zbog kuluka i poreza.
Toliko se o Arači zna iz pisanih dokumenata. Stručnjaci koji su ispitivali ono što je od nje ostalo, kažu da se na njenim ruševinama uočavaju dve građevinske faze, sa potvrđenom pretpostavkom da je sagrađena na nekim starijim temeljima. Iz vremena kada je bila benediktinska opatija, vidi se mediteranski karakter plana, koji pripada prvoj građevinskoj fazi (kraj 12.-13. vek). To je bazilika sa tri apside, od kojih je srednja viša i veća, sa masivnim ravnim zidovima od crvene opeke. Apside su raščlanjene na pet strana lučnim arkadama na polustubovima. Na portalu je upotrebljen crveni mermer - na toj zapadnoj strani jedini ukras su portal (koji je imao izvučen zasvođen ulaz na dve vode, slično Studenici) i velika rozeta sa vitroom, od kojeg su pronađeni parčići raznobojnog stakla. U unutrašnjosti crkve su ekspresivni stubovi od sivog peščara, sa kapitelima u romaničkoj biljnoj dekoraciji akantovog lišća; kapitel do same apside ima i figuru Adama koji bere jabuku. Konsole u oltaru imaju pupoljaste akante, a u severozapadnom uglu pada u oči konsola u obliku glave. Pod je bio prekriven pločicama od crvenog mermera poreklom iz Piške (kod Estergoma).
Velika rozeta sa vitroom, međutim, spada u razvijenije primere mađarskog graditeljstva kasnog 13. veka. Druga faza u gradnji Arače, iz vremena Jelisavete Anžujske (druga polovina 14. veka) vidna je na delovima gornje strukture, kada je možda obnovljena i rozeta dobivši današnji izgled.
Ne zna se ko je i kada osnovao crkvu Araču. Sondažna arheološka ispitivanja pokazuju da je na mestu benediktinske opatije prethodno bilo neko starije crkveno zdanje. To potvrđuje i kamena ploča koju je 1897. godine otkopao dr Peter Gerece, a danas se čuva u peštanskom Nacionalnom muzeju. Njena preromanička, grubo klesana reljefna kompozicija verovatno pripada 11. veku i odnosi se na osnivanje prvobitne crkve. U gornjem delu ploče je muškarac s bradom u odeći sveštenika, desnom rukom blagosilja na način istočne crkve, a levom rukom drži svitak ili knjigu. Ispod biste sveštenika su uklesane dve glave (oštećene) ktitora crkve, koja je takođe prikazana na drugoj (levoj) strani ploče. Ona je drugačija od današnje građevine, jer se vidi da je to bila bazilika sa atrijumom i zvonarom (čiji su ostaci temelja potvrđeni i arheološkim sondiranjem). Ploča još sadrži figuru osedlanog konja sa sokolom, što govori da su ktitori crkve bili plemenske starešine. Pored glave sveštenika i ktitora, urezan je tekst na latinskom, koji je veoma oštećen. Istraživači su ga različito čitali, ali se slažu da je pored glave sveštenika tekst molitve. S obzirom da je tekst urezan nevešto i veoma nepregledno za čitanje, ima mišljenja da je latinski tekst uklesan naknadno, a ne u vreme nastanka ploče i crkve. Zadnja strana kamene ploče iz Arače je izlizana, jer je kasnije bila okrenuta na gore, služeći kao pod u dvorištu manastira.
U doba kada je klesana ova ploča da ovekoveči osnivače aračke crkve, slovenski živalj je predominantan na ovom području i do kraja 12. veka je održao sopstvenu, plemensku organizaciju. U 9. i 10. veku ovde misionare učenici Ćirila i Metodija i kada su, na samom kraju 9. veka, pristizala mađarska plemena, zatekla su Slovene u primanju hrišćanstva. Sin vojvode Glada Ahtum (Ajtonj), koji je vladao u oblasti Moriša, primio je, u 10. veku, vizantijsko hrišćanstvo. Tek posle pobede kralja Stefana (Ištvana) nad Ahtumom (oko 1030.) osniva se katolička čanadska biskupija: iz nje se proterani učenici Ćirila i Metodija sele u banatske manastire. A taj slovenski knez ili vojvoda Glad (u mađarskim izvorima Galad), ostavio je traga na toponimima na potesu od Miloševa do Kikinde: tuda protiče rečica Galacka (danas krak kanala DTD), na njenoj desnoj obali je Galad grad na rudini Gradište, a postojala je i Gladilova humka u ataru Novog Miloševa, koja je uništena prilikom gradnje puta. Kada govorimo o problemima verskih i crkvenih, društvenih i kulturnih odnosa Slovena i Mađara u 11. 12. i 13. veku (a oni su važni i za rasvetljavanje porekla Arače), treba reći i to da se na pr. crkva Sv. Dimitrija u Segedinu održala kao grčka parohija sve do 1294. Inače, sondažnim iskopavanjima zrenjaninskog Muzeja na prostoru Arače, pronađen je, među mnoštvo oštećenih kostura, grob sa pokojnikom položenim na pravoslavan način, licem prema istoku, sa tragovima sargije ispod kostura, koji se datira u 9-10. vek.
Zamršena istorija Arače ostavila je teške tragove na njoj. Postojala je, izgleda, još u vreme primanja hrišćanstva kao crkva namenjena hristijanizaciji slovenskog življa. Dva-tri veka kasnije je tu uzdignuta velelepna benediktinska opatija. I ona je paljena i rušena, pljačkali su je Kumani i Turci, a služila je, povremeno i katoličkoj i pravoslavnoj veri, prepravljana je i u odbrambenu tvrđavu, a završila je tako što su se svi njeni stanovnici zauvek iselili u prvoj polovini 18. veka. Pljačkana je i posle toga: okolno stanovništvo razvlačilo je njene kamene delove i opeku, a svuda oko Arače vidljive su rupe koje su ostavljali tragači za zakopanim blagom. Rušili su je i vetrovi: zabeleženo je da je jaka oluja 13. decembra 1863. srušila neke njene zidove i gornji deo gotičkog tornja.
Početak priče o Arači, međutim, daleko je stariji od njene srednjovekovne istorije. U njenom okruženju arheolozi istražuju praistorijska naselja koja traju od doba starčevačke keramike (5.500 godina pre nove ere): zemlja Arače pružala je utočište ljudima 7,5 hiljada godina, jer je dovoljno uzdignuta (82 metra nadmorske visine) da je nisu mogle poplaviti vode Tise u redovnim izlivanjima, a bila je okružena vodom - štitio ju je tiski rukavac Mali Begej, močvare Veliko Kopovo, Pošta Kopovo i Bikoš i rečica Crna Bara, obezbeđujući joj istovremeno i vodene puteve. A uskom zemljanom gredom (prema N. Bečeju) imala je i suvozemni put do Tise. Danas su oko Arače sve same njive. Njihova obrada počela je sa stanovnicima starčevačke kulturne grupe (dobila je naziv po Starčevu kod Pančeva), koju arheolozi smatraju prvom sedelačkom, zemljoradničkom kulturom u Vojvodini.
Galad grad...
U staroj literaturi često je navođeno naselje sa utvrđenjem Galad grad, kao i manastir sa tim imenom; prema legendi, piše Milorad Girić, arheolog Muzeja u Kikindi, slovenski knez Glad (u mađarskim izvorima Galad), na obali rečice Galcke u blizini današnje Kikinde, sagradio je veliko zemljano utvrđenje, gradinu koja je bila ojačana palisadom i zemljanim bedemima.
Lokalitet Galad grad nalazi se na krajnjem istoku atara Novog Miloševa na desnoj obali Galacke (danas krak kanala DTD), kraj salaša porodice Đukičin na rudini Gradište. To je humka nastala od ruševina srednjovokvnih objekata. Ostaci odbrambenog rova još se vide, a prilikom oranja izoravani su fragmenti iz 15-16. veka. Sondažna arheološka istraživanja su potvrdila da se tu radi o srednjovekovnoj utvrdi.
Istorija pominje vojvodu Glada i njegovog sina Ahtuma u vezi sa pobunom plemenskih starešina protiv Stefana (Ištvana) Prvog koji im je nametnuo svoju vlast.
U pohodu Mehmeda Sokolovića na Banat 1551. godine, posle Arače, pao je i Galad grad. Ne zna se da li Turci Galad grad uništili odmah, ili nekoliko decenija kasnije, posle velike bune Srba u Banatu protiv Turaka 1594. godine.
Pokrštavanje...
Mađare je iz južnoruskih stepa u Panoniju doveo Arpad, prvi mađarski knez (889-907), osnivač dinastije Arpadovića. Arpad je u Panoniji srušio slovensku Velikomoravsku državu koju je tu zatekao. U Velikoj Moravskoj su za vreme kneza Rastislava (846-870) hrišćanstvo na slovenskom jeziku širili Ćirilo i Metodije i njihovi učenici. Za vreme kneza Svatopluka (871-894) Velika Moravska je obuhvatala i Donju Panoniju.
Stefan Prvi (Ištvan) Arpad, "Sveti" (997-1038) preveo je Mađare u hrišćanstvo, ugušio pobunu paganskih starešina i učvrstio feudalne društvene odnose. Papa mu je 1000. godine podario titulu apostolskog kralja, koju su docnije nosili svi kraljevi Mađarske. Misli se međutim da je Stefan (Ištvan) hrišćanstvo primio od vizantijskih misionara. Posle smrti poslednjeg Arpadovića, Andrije Trećeg (1290-1301) Ugarskom i Hrvatskom zavladala je anžujska dinastija (do 1409. godine).
Kako je zapustela...
Posle vladavine Turaka, za vreme Mersijevog upravljanja Banatom u Velobečkerečkom okrugu, zbog teških uslova za život, čitava sela su napuštena, jer je narod bežao od teškog kuluka i poreza. To se vidi iz izveštaja išpana Tašnera od maja 1719, u kome se kaže da seoski kneževi odbijaju poslušnost i da i sami beže s narodom. Prema izveštaju Tašnera od 5. maja 1720. godine vidi se da su stanovnici Arače za svagda napustili dom i otišli u svet. (Šandor Nađ "Arača")
List Zrenjanin, autorka Ljiljana Bailović